पुण्यातील अपरिचित त्रिशुंड गणपती

          पुण्यात गणपतीच्या मंदिरांची काही कमतरता नाही पण त्यातल्या त्यात सगळ्यात जुन्या अशा गणपती मंदिरास भेट देण्याचा प्रसंग आला तो म्हणजे त्रिशुंड गणपती मंदिर.

         त्रिशुंड गणपती मंदिर हे सोमवर पेठेत वसलेलं १७ व्या शतकातील एक मंदिर आहे. हठयोगी आणि गोसावी पंथीयांचे श्रध्दास्थळ असलेल्या त्रिशुंड मंदिराची उभारणी इंदूरजवळच्या धामपूर गावातील भीमगिरजी गोसावी ह्यांनी १७५४ ते १७५७ या काळात केली. त्रिशुंड गणपती मंदिर हे पूर्णपणे काळ्या पाषाणात कोरलेलं आहे.

 त्रिशुंड गणपती मंदिर 

              पूर्वाभिमुख असलेले हे मंदिर तळघर असल्या कारणाने वर उचलले गेले आहे समोर एक दगडी अंगण आहे सभामंडप, अंतराळ आणि गर्भगृह अशी मंदिराची रचना आहे. मंदिराच्या दर्शनी भागात राजस्थानी पध्दतीचे स्तंभ आहेत. स्तंभांवर किर्तीमुख आणि साखळ्यांना लटकणाऱ्या घंटा दाखवलेल्या आहेत. स्तंभांच्या वरच्या भागात कीचक किंवा भारवाहक यक्ष कोरलेले असून यक्षांनी छताचा भाग आपल्या पाठीवर व हातांनी तोलून धरला आहे. यक्षांनी हातात साखळ्यांना लटकणाऱ्या घंटा पकडलेल्या आहेत.

 किर्तीमुख स्तंभ व साखळ्यांना लटकणाऱ्या घंटा 

  भारवाहक यक्ष 

द्वारपाल

श्रीकृष्ण  

              प्रवेशद्वाराच्या दोन्ही बाजूला द्वारपाल कोरलेले आहेत. दोन्ही द्वारपालांच्या बाजूच्या भिंतीवर ब्रिटीश सैनिक कोरलेले असून त्यांनी एकशिंगी गेंड्याला साखळदंडानी बांधलेले आहे. ह्या शिल्पाच्या खाली एकमेकांशी झुंजणारे हत्ती दाखवले आहेत. द्वारशाखेच्या खालती अधिष्ठानावर (जोत्यावर) दोन्ही बाजूला गजलक्ष्मीचे (लक्ष्मीवर दोन्ही बाजूंनी दोन हत्ती सोंडेत धरलेल्या कलशाने अभिषेक करणारे) शिल्प कोरले आहे. द्वारशाखेच्या ललाटबिंबावर मध्यभागी उजव्या सोंडेच्या गणपतीची मूर्ती कोरली आहे. मूर्तीच्या खालच्या भागात गणेशयंत्र कोरले आहे.

   

द्वारपाल

 

ब्रिटीश सैनिक व झुंजणारे हत्ती

गजलक्ष्मी 

उजव्या सोंडेचा गणपती 

गणेशयंत्र

मंदिराचा उंबरठा 

         द्वारशाखेच्या वर गजलक्ष्मीचे शिल्प कोरलेले आहे. ह्या शिल्पाच्या दोन्ही बाजूला असलेल्या मकरमुखातून निघालेली महिरप आहे. ह्या महिरपीच्या वर पिसारा फुलवलेला मोर आणि त्याच्या बाजूस अजून दोन मोर आहेत. महिरपीच्या दोन्ही बाजूला एकमेकांचे हात धरून उभी असलेली वानर आहेत. सर्वात वरच्या पट्टीवर विष्णूचे विविध अवतार दाखवले आहेत. ह्याच पट्टीवर डाव्या बाजूच्या कोपऱ्यात एका साधूने स्वतःच्या हाताने दुसऱ्या साधूला खाली डोके आणि वरती अश्या स्थितीत पकडले आहे असे आगळेवेगळे शिल्प आहे. दर्शनी भागात दोन्ही बाजूंना राजस्थानी शैलीची रिकामी गवाक्षे आहेत. ह्या गवाक्षांच्यावरती पक्षी बसलेले आहेत. मंदिराच्या दर्शनी भागात सर्वात वरती शेषशायी विष्णूची मूर्ती कोरली आहे.

महिरप

शेषशाही विष्णू 

          सभामंडपातून अंतराळात आल्यानंतर गर्भगृहाला प्रदक्षिणा घालण्यासाठी उजव्या आणि डाव्या बाजूला दोन लहान दरवाजे आहेत. गर्भगृहात शिरण्यापूर्वी डाव्या बाजूला असलेल्या दरवाज्याने बाहेर पडल्यानंतर गर्भगृहाच्या बाह्यभिंतीवर दक्षिणेला असलेल्या देवकोष्ठामध्ये नटराजाची सुबक मूर्ती आहे. पश्चिमेच्या देवकोष्ठामध्ये लिंगोद्भव शिव शिल्प आहे. लिंगोद्भवाची कथा पुराणामध्ये येते. कथेनुसार एकदा विष्णू आणि ब्रह्मा यांच्यामध्ये श्रेष्ठ कोण असा वाद चाललेला असतो. हा वाद चालू असताना भगवान शंकर तिथे प्रकट होतात व म्हणतात जो कोणी आदीलिंगाचा उगम आणि अंत शोधेल तोच श्रेष्ठ. त्याप्रमाणे ब्रह्मा हंसाचे रुप आकाशात जातो आणि विष्णू वराहाचे रुप घेऊन पाताळात जातो. परंतु दोघांनाही उगम आणि अंत शोधण्यात यश येत नाही. शेवटी ब्रह्मा आणि विष्णू शंकराचे श्रेष्ठत्व मान्य करतात. येथील शिल्पात ब्रह्म हंसरुपात व विष्णू वराहरुपात कोरलेले आहेत. शिवलिंगावर नागाचा फणा दाखवलेला आहे. अनेक शैवलेण्यांमध्ये आणि शिवमंदिरामध्ये लिंगोद्भव गोष्ट दाखवलेली असते. पण त्रिशुंडी मंदिरातील लिंगोद्भव शिव वेगळे आहे. उत्तरेच्या देवकोष्ठामध्ये कोणत्या देवतेची मूर्ती आहे हे ओळखता येत नाही. उत्तरेकडील देवकोष्ठ बघून उजव्या बाजूच्या दरवाज्याने आपण पुन्हा अंतराळात येतो.

नटराज

 लिंगोद्भव शिव

         गर्भगृहाच्या दरवाज्याच्या दोन्ही बाजूला द्वारपाल म्हणून हातामध्ये साखळी पकडलेले जटाधारी साधू आहेत. दरवाज्याच्या वरती शिव आणि त्याच्या एका मांडीवर पार्वती बसलेली असून दुसऱ्या मांडीवर बसलेली स्त्री कोण आहे हे सांगता येत नाही. मूर्तीच्या एका बाजूला शंकराचे वाहन नंदी व दुसऱ्या बाजूला पार्वतीचे वाहन सिंह कोरलेले आहे. दरवाज्यावर सुबक महिरप कोरलेली आहे. दरवाज्याच्या वरती दोन देवनागरी लिपीत व संस्कृत भाषेत आणि एक फारशी शिलालेख कोरलेला आहे.गर्भगृहात तीन सोंडा असलेली मयुरारूढ गणेशमूर्ती आहे. ह्याच गणेश मूर्तीच्या बरोबर मागील बाजूस शेषशाही विसनूची एक मूर्ती भिंतीत कोरलेली पाहावयास मिळते वास्तविक महाराष्ट्रात खूप कमी ठिकाणी हि मूर्ती पाहावयास मिळते.

द्वारपाल 

गर्भगृहातील महिरप 

शिलालेख

त्रिशुंड गणपती

शेषशाही विष्णू  

        मंदिराच्या चहू बाजूस पाहायचे झाल्यास बरीच शिल्प आढळतातत्याची इतिहासाची सांगड घालायची झाल्यास बऱ्याच गोष्टी उलगडू शकतात वरील सर्व माहिती ही पंकज समेळ ह्यांच्या मार्गदर्शनातून उपलब्ध झाली आहे त्याबद्दल त्यांचे आभार🙏
              पुण्यात कधी जाण्याचा प्रसंग आला तर ह्या प्राचीन मंदिरास नक्की भेट द्या.

Location of Temple :

किल्ले सिंहगड :- आयुष्यातील एक अविस्मरणीय दिवस

             गेले काही रविवार ट्रेक केले मध्येच कासच्या पठाराला भेट दिली पाऊस कमी होत होता त्यामुळे जवळपास ट्रेक ना विश्रांती देण्याची हीच वेळ होती. पण तेवढ्यात फेसबुकवर लक्ष गेले आणि तेव्हा लक्षात आलं माझे स्नेही श्री गिरीश कुलकर्णी ह्यांनी ह्याच गुरुवारी सिंहगड ११११ वेळा सर केला त्यामुळे मनात विचार आला ह्या रविवारी आपण त्यांच्यासोबत सिंहगडला भेट द्यायला जाऊ.

पुणे दरवाजा

           ठरलं तर मग दरवेळी प्रमाणे शनिवारी कन्याकुमारी एक्सप्रेस पकडून पुणे गाठलं आणि रात्री वस्तीला त्यांच्याच घरी थांबलो कारण सकाळी साडेतीन वाजता उठून सिंहगडचा प्रवास सुरु करायचा होता. ठरल्याप्रमाणे सकाळी साडेतीन वाजता उठून ४ च्या सुमारास घरातून बाहेर पडून सिंहगडचा प्रवास सुरु केला सुमारे ५ वाजता पायथ्याशी पोहोचून चढाईला सुरुवात केली. पहाटे अंधार असल्याने फोटो काही काढता आले नाही पण आजच्या खास दिवशी वरती एक लाईट दिसला नंतर विचारल्यावर लक्षात आलं की पुणे दरवाज्यात नवीन दरवाजा बसविण्यात आला आहे त्याचं आज म्हणजे कोजागिरी पौर्णिमेच्या मुहूर्तावर उदघाटन होतं. त्यामुळे कुठे पोहोचायचं आहे ते आधीच लक्षात आलं होतं.
              बरं सिंहगडाच्या वाटेवर काही गोष्टी प्रकर्षाने लक्षात आल्या त्या म्हणजे पुणेकारांची सिंहगड विषयीची आत्मियता. सिंहगड हा पोरांपासून थोरांपर्यंत सगळे आवडीने चढायला येतात म्हणजे आमच्या सोबतच असलेला एक मुलगा त्याचं वय जवळपास १० वर्ष असेल आणि दुसरं विरुद्ध उदाहरण म्हणजे वाटेत एक काका भेटले. माझ्यासोबत असलेल्या सरांनी मला सांगितलं हे बघ, ह्यांच वय पंच्याहत्तर वर्ष.  तर ते काका म्हणाले ते जुनं झालं ओ आता "सत्त्याहत्तर". हे पाहून मी खरंच थक्क झालो आणि आता तुम्हालाही कळलं असेल की मी सत्त्याहत्तर  वर्ष्याच्या व्यक्तीस आजोबा न म्हणता काका का म्हणालो ते. कारण जी व्यक्ती वयाच्या सत्त्याहत्तराव्या वर्षी सिंहगड चढू शकते ती व्यक्ती माझ्यासाठी तर चिरतरुणच आहे.
              ही एक गोष्ट आणि दुसरी म्हणजे सहसा लोक म्हणतात की मुंबई रात्रीसुद्धा झोपत नाही पण तिकडे गेल्यावर एक गोष्ट लक्षात आली की "अहो मुंबई सोडा पुणे पण रात्री झोपत नाही" कारण आम्ही जेव्हा ५ वाजता चढायला सुरुवात केली तेव्हा काही जण सिंहगड उतरत होती तेव्हा तर मी विचारच करत बसलो की हे सगळे वरती रहायलाच जातात का??? ह्या सगळ्या गोष्टींचा विचार करत आम्ही पुणे दरवाज्यापाशी पोहोचलो लखलखत्या प्रकाशात झळाळणाऱ्या पुणे दरवाज्याचा योगायोगाने का ना होईना पण मी साक्षीदार झालो. नुकतंच उजाडल्याने दरवाज्यापाशी गर्दी झालेली म्हणून आधी बाहेरच्या बाजूने सिंहगड न्याहाळला मग पुणे दरवाज्यातून आतील बाजूस प्रवेश करून चहूबाजूने फेरफटका मारला ढगाळ वातावरण असल्याने मोजकेच फोटो काढता आले तरी सकाळचे किमान दोन तास सिंहगडावर व्यतीत करून पुन्हा परतीच्या वाटेने निघालो. साडेआठची बस पकडून पुन्हा गिरीष सरांच्या घरी पोहोचलो.

         

सिंहगडावरील काही फोटो पुढीलप्रमाणे :-

 

वन मन आर्मी : गिरीष कुलकर्णी सर

सिंहगडावरील सूर्योदय

सिंहगडचे सर्व सहकारी  

                  ह्याप्रवासात मला लाभलेल्या गिरीष कुलकर्णी सर ,मॅडम आणि सर्व सहकाऱ्यांचे खूप खूप आभार आणि गिरीष सरांना पुढील वाटचालीस सह्याद्रीमय शुभेच्छा. लवकरच त्यांच्या सिंहगडाच्या २००० वाऱ्या पूर्ण व्हाव्या आणि तेव्हाही मी त्यांच्या सोबत असावो ही ईश्वरचरणी प्रार्थना.

रतनगड : स्वराज्याचं सुवर्णरत्न (RATANGAD FORT)

            छोटे मोठे ट्रेक खूप झाले आता असा कोणतातरी ट्रेक घ्यायला हवा ज्याने खरंच ट्रेक केल्याचं समाधान वाटेल. काही दिवसांपूर्वी अंजनेरी केल्याने तिथल्या फुलांचा मोह अजूनही आवरला नव्हता म्हणून त्याच धाटणीचा कोणतातरी ट्रेक घ्यावा ह्या उद्देशाने रतनगड घ्यायचं ठरवलं. रतनगड म्हणजे रात्रभरचा प्रवास नक्की. पण असो काहीतरी मोठं करायचं म्हंटलं की छोट्यामोठया तडजोडी ह्या आल्याच. ठरलं तर मग शनिवार रविवार "किल्ले रतनगड".

किल्ले रतनगड

            शनिवारी रात्री कसाऱ्याला जाणारी शेवटची लोकल पकडायचं ठरलं शेवटची म्हणजे थोडक्यात कल्याणवरून रविवारी पहाटे पावणे दोनची लोकल पकडून पहाटे साडेतीनच्या सुमारास कासाऱ्याला पोहोचलो ठरल्याप्रमाणे आंनददादा आमची वाट पाहत उभेच होते. गाडीत बसलो आणि थेट रतनवाडीच्या दिशेने प्रवास सुरु केला. रात्रीच्या काळोखात कुठून चाललो आहे ह्याचा मागमूसही लागत नव्हता.

रात्रीचा प्रवास

                सकाळी जसं उजाडलं आणि आजूबाजूची डोंगररांग नजरेस पडली तसे आम्ही खडबडून जागे झालो आणि गाडी थांबवून बाहेर आलो आणि पाहतो तर काय?? एक बाजूला सह्याद्रीची डोंगररांग आणि दुसऱ्या बाजूस भंडारदरा. तिथे पाच मिनिटं थांबून पाय मोकळे केले आणि पुन्हा गाडीत बसून रातनवाडीच्या दिशेने निघालो. सुमारे सव्वासातच्या सुमारास आम्ही रतनवाडीत जाऊन पोहोचलो रतनवाडीचा नजारा काही औरच होता.

 सूर्योदय 

भंडारदऱ्यातील सकाळ

             गाडीतून उतरून प्रथम फ्रेश झालो आणि थेट भेट दिली ती रतनवाडीतील प्रसिद्ध अमृतेश्वर मंदिराला. मागे निळंभोर आकाश आणि समोर अमृतेश्वर मंदिर हे सौंदर्यच बघण्यासारखं होत. मंदिरात पाणी भरल्यामुळे आत जाता आलं नाही म्हणून बाहेरूनच मंदिराचे दर्शन घेऊन रतनवाडीतून रतनगड कडे प्रस्थान करण्यास सुरुवात केली.

अमृतेश्वर मंदिर

मंदिरावरील कलाकुसर

शिवकालीन स्नानगृह  

             सकाळचं निसर्गरम्य वातावरण चहूबाजूस भातशेती, एकबाजूस पाणी अडवण्यासाठी घातलेला बंधारा त्यामागे ढगात लपलेला किल्ला रतनगड. हे सर्व सौंदर्य डोळयांत साठवून आम्ही गावातून पायवाटेने पुढे जाण्यास सुरुवात केली.

रतनवाडीत निसर्गरम्य दृश्य

           रतनगडाची वाट मोडते ती तीन टप्प्यात ते म्हणजे वाटेत लागणारी दोन पठार आणि तिसरा टप्पा आपल्याला थेट शिडीपाशी घेऊन जाते. तर सुरुवातीचा आमचा सुरू झालेला प्रवास हा पाऊलवाटेने ह्या वाटेने जरी चढ नसला तरी वळणावळणाची वाट बरीच होती त्यात वरून पावसाची जराही आशंका नव्हती पण हवेत गारवा असल्याने मोठी चाल जाणवत नव्हती त्यात आजूबाजूला असणारी सोनकीची फुलं जणूकाही आमचं स्वागतच करत होती. त्यांच्या स्वागताला उभं राहून आम्ही आता पहिल्या पठाराच्या दिशेने वाटचाल सुरू केली

पर्यावरणाचा अविष्कार

             इथून खऱ्या अर्थाने चढाईला सुरुवात झाली पण जंगल असल्याने उन्हाचा तडाखा कमी झाला होता म्हणून त्या सवलीतून आम्ही आमचा प्रवास सुरु ठेवला आजूबाजूच्या भल्यामोठ्या वनस्पती लक्षवेधून घेत होत्या काही महिन्यापूर्वी झालेल्या पावसात पडझड झालेली भलीमोठी वृक्ष वाट अडवण्याचा प्रयत्न करत होती. तरीही त्यावरून उड्या मारून आम्ही आता पहिल्या पठारावर जाऊन पोहोचलो.

जंगलवाट

              तिथे समोर एक छोटा धबधबा दिसत होता पण पाण्याचा आवाज बऱ्याच मोठ्या प्रमाणात येत होता म्हणून थोडं पुढे जाऊन पाहिलं तर खालच्या बाजूस त्याचा विस्तार बराच मोठ्या प्रमाणात होता मागे वळून पाहिलं तर पोहोचलेल्या उंचीचा अंदाज येत होता. तिथे थोड्यावेळ विश्रांती घेऊन पुन्हा दुसऱ्या पठारावर जाण्यास सुरुवात केली.

             पाहिलं पठार ते दुसरं पठार हे अंतर म्हणजे किमान २५ मिनिट.  पण ह्यावाटेत तळपत्या उन्हावर फुंकर घालणारं एकमेव साधन होतं ते म्हणजे वाटेत लागणारे धबधबे. मी विचार न करता सरळ एका धबधब्याखाली बसलो आणि जीव शांत केला. एव्हाना दुसरं पठार आलं होतं.

विश्रांतीसाठीचा आडोसा

           इथून गडावर जाण्यास अर्धा तास बाकी होता एव्हाना १२ वाजले होते म्हणून वेळ वाया न घालवता वेग वाढवला शेवटी एका अश्या टप्प्यावर येऊन पोहोचलो जिथे दोन रस्ते जात होत्ते त्यातील वर जाणारी वाट हि रतनगडावर आणि समोर सरळ जाणारी वाट थेट पाचनई मार्गे हरिश्चंद्रगड. तिथे बाजूलाच एक लिंबू सरबतचा स्टॉल होता तिथे लिंबू सरबत प्यायलो त्या काकांशी गप्पा मारल्या तर त्यांनी सांगितलं  गडावर महाराजांच्या काळात बंदुकीने सराव केला जायचा आजही तिथे पावसाळ्यात बंदुकीच्या गोळ्या सापडतात. 

हरिश्चंद्रगड रतनगड ला जोडणारी वाट 

शिवकालीन बंदुकीतील गोळ्या

            त्यांच्याकडून महत्वपूर्ण माहिती घेऊन आम्ही आमच्या वाटेला लागलो. वाटेतच सर्पदर्शनाचा लाभ घेतला त्यावर चर्चा करता करता आता आम्ही थेट शेवटच्या टप्प्यावर जाऊन पोहोचलो ते म्हणजे शिडी. तिथे जाऊन पाहिलं तर एक गोष्ट लक्षात आली की विकास इथपर्यंत पोहोचला होता. कारण मी दहा वर्षांपूर्वी जेव्हा रतनगडला भेट दिली होती तेव्हा तिथे फक्त एक शिडी होती ती सुद्धा पूर्ण मोडकळीस आली होती पण आत्ता ह्यावेळी पाहिलं तर गडावर पोहोचण्यास तब्बल तीन मजबूत शिड्या बसवल्या आहेत. शिडीजवळ पोहोचलो म्हणजे आम्ही आता जवळपास वर होतोच त्यामुळे मागे वळून पाहिल्यावर आम्हाला त्याचा प्रत्यय आला. वर पांढरेशुभ्र ढग खालच्या जंगलावर पडणारी त्यांची सावली आणि मधूनच वाहणारं प्रवरा नदीचं पात्र.

सर्पदर्शन

शिडीमार्ग

प्रवरेचं पात्र 

                    आलेल्या शिड्यांचा आधार घेऊन आम्ही सर्वप्रथम रखवालदार दरवाज्यातून गडावर प्रवेश केला  इथून उजव्या हाताला गेल्यास प्रथम रत्नाई मातेचं देऊळ लागलं त्याचं दर्शन घेऊन पुढे निघालो.  पुढे दुसरा दरवाजा लागला तो म्हणजे गणेश दरवाजा  गणेश दरवाज्यातून प्रवेश करून गडावर प्रवेश केला गडाचे संपूर्ण सौंदर्य हे पिवळ्या धम्मक फुलांनी मोहरून निघाले होते.

 रखवालदार दरवाजा 

  रत्नाईमाता मंदिर

गणेश दरवाजा

 

गणेश दरवाज्यावरील शिल्प

              गणेश दरवाज्यातून प्रवेश करून खालच्या बाजूस जाऊन आजूबाजूचा प्रवेश न्याहाळण्यास सुरुवात केली  गडावर चहूबाजूस सोनकीची पिवळी धम्मक फुलं पसरली होती खाली असणाऱ्या दरीतून ढगांची ये जा चालू होती  मागच्या बाजूस दिसणारा बुरुज हा ढगांसोबत लपाछपीचा खेळ खेळत होता हे सगळं निसर्गाचं रूप बघता आम्हाला इथे वेळ काढण्याचा मोह आवरला नाही म्हणून इथेच जेवायला बसण्याचा निर्णय घेतला

ढगांशी लपंडाव खेळणारा बुरुज

 श्रीखंड पोळी 

सह्याद्रीची डोंगररांग

ऐसी जिंदगी और कहा ?

गणेश दरवाज्याचे आतून टिपलेले दृश्य

               पोटभर जेऊन सर्वात आधी आम्ही समोर दिसणाऱ्या बुरुजात प्रवेश केला आज कित्येक वर्षे होऊनही हा बुरुज आपल्या भक्कमपणाची साक्ष देतो तिथून पुढे आम्ही आमची वाट धरली ती म्हणजे नेढ्याच्या दिशेने. वाटेत एक पाण्याचं टाकं लागलं ते म्हणजे प्रवरा नदीचं उगमस्थान. भंडारदरा परिसरात वाहणाऱ्या प्रवरा नदीचा उगम हा ह्याच ठिकाणाहून होतो म्हणून बरीच लोकांचं हे श्रद्धास्थान आहे. तिथे नतमस्तक होऊन आम्ही पुन्हा नेढ्याच्या दिशेने निघालो.

बुरुजातुन टिपलेले दृश्य

प्रवरेचे उगमस्थान

              कोणत्याही गडावरचे माझं आवडतं ठिकाण जर कोणतं असेल तर ते म्हणजे नेढे. नेढे म्हणजे डोंगराला नैसर्गिकरित्या पडलेले छिद्र. त्यात येणारा वारा अनुभवला तर घरच्या एसीची हवासुद्धा त्यासमोर काहीच नाही. धुकं नसताना नेढ्यातून चहू बाजुंचा परिसर दिसतो. येथून अलंग, मदन, कुलंग, कळसूबाई, आजोबा, हरिश्चंद्रगड, खुट्टा, माहुली हा सर्व परिसर दिसतो.

नेढं 

 नेढ्यातून  २००९ साली टिपलेलं  दृश्य ... 

... आणि हे २०१९ सालच

                 सुमारे १५ मिनिटे नेढ्यात बसून आता आम्ही त्रम्बक दरवाज्याकडे कूच केली त्र्यंबक दरवाजा आणि कोकण दरवाजा हे दोन्ही दरवाजे बाजूबाजूलाच आहेत त्र्यंबक दरवाजातून प्रवेश करताच उजव्या हातास गेल्यास कोकण दरवाजा आहे कोकण दरवाज्यातून गडावरून खाली उतरण्यास वाट आहे पण ही वाट मोडकळीस आल्यामुळे ह्यावाटेने जाण्यास कोणी साहस करत नाही.

 त्र्यंबक दरवाजा

कोकण दरवाजा

 कोकण दरवाज्यातून खाली जाणारी वाट 

                 गडावरील ही सर्व ठिकाण बघून आम्ही आता पुन्हा परतीच्या प्रवासाला लागलो. वाटेत दिसणाऱ्या सोनकीच्या फुलांमध्ये बसून फोटो काढण्याचा मोह आवरला नाही म्हणून तिथे एक फोटो काढला आणि आपल्या वाटेल लागलो.

                  एव्हाना तीन वाजले होते खाली उतरेपर्यंत पाच वाजणार हे ध्यानात ठेवलं होतं कारण उतरताना पावसाचं वातावरण तयार झालं होतं त्यामुळे त्याच्याही आस्वाद घेत खाली उतरायचं ठरवलं. गणेश दरवाज्यापाशी येऊन पाहिलं तर माश्याच्या आकारात सगळे ढग एकवटले होते त्याच दृश्य टिपून आम्ही तिथून खाली उतरलो

परतीच्या प्रवासातील वातावरण

                  पाच वाजतील असं ठरवलं असलं तरी त्याचे साडेपाच झालेच खाली गाडी आमची वाट बघत होती कारण कसाऱ्याहून साडेआठ ची गाडी पकडण्याचा विचार होता पण ते काही शक्य होऊ शकलं नाही अखेर साडेनऊची गाडी पकडून साडेअकराच्या सुमारास घर गाठलं. 

EXPLORE RATANGAD