गुजरात दौरा भाग - ३ रानी की वाव (RANI KI VAV)

             मागील भागात आपण पाहिलं मोढेराचं प्रसिद्ध सूर्यमंदिर. आता पुढचं ध्येय होतं ते म्हणजे "रानी की वाव" सूर्यमंदिरावरून २ वाजता पाटणला जाणारी बस पकडली आणि थेट हॉटेल गाठलं. उन्हामुळे अंगाची लाही लाही झाली होती म्हणून सर्वात पहिले फ्रेश होऊन खालीच हॉटेलमध्ये जेवायला गेलो आणि परत रूममध्ये येऊन विश्रांती घेण्याचा विचार केला कारण खरंतर रानी की वाव ला जाण्याचं नियोजन दुसऱ्या दिवशीच म्हणजे रविवारचं होतं म्हणून निवांत झोपलो पण पाचच्या सुमारास डोळे उघडले मग विचार केला इकडे बसून काय करायचंय?? त्यापेक्षा आत्ताच जाऊ "रानी की वाव" पाहायला.

रानी कि वाव 

              रानी कि वाव पाहायला जावंसं वाटत होतं पण तिकडच्या वेळेचा अंदाज नव्हता म्हणून सगळ्यात आधी नेटवर पाहिलं तर लक्षात आलं रानी की वाव ७ वाजता बंद होते. ते वाचलं आणि तडक उठलो हॉटेलच्या खालून रिक्षा केली आणि थेट "रानी की वाव" गाठलं. वाटेत एका गावची तटबंदी लागली खरंतर जुन्या काळातील खरं पाटण म्हणतात ते हेच ते. तिथूनच एक किमी अंतरावर ही वाव आहे.

पाटण गावाची तटबंदी

             सव्वापाचच्या सुमारास मी रानी की वाव जवळ जाऊन पोहोचलो आणि आणि आजूबाजूचा परिसर बघितला आणि खरंच माझे डोळे भिरभिरले कारण विहिरीच्या चारपट परिसर आजूबाजूला हिरवळीने न्हाऊन निघाला आहे. म्हणजे बाहेर इतकं उन्ह आणि आतमध्ये हिरवळ हे पाहून मन प्रसन्न झालं.

'रानी कि वाव'चा परिसर

          मी सर्वात पहिले विहिरीच्या प्रवेशद्वारापाशी जाऊन पोहोचलो आणि जे स्वप्न पाहिलं होतं ते सत्यात उतरल्याची अनुभूती झाली म्हणजे नजर जाईल तिथपर्यंत विहीर विहीर आणि फक्त विहीर. एका नजरेत बसणं शक्य नव्हतं त्याहून समोर दिसणारी ती कलाकुसर. प्रथमतः पाहिल्यावर प्रश्न पडतो कि ह्या सगळ्यात विहीर आहे कुठे?

विहिरीचा इतिहास :-
              अहमदाबाद पासून साधारण दीडशे किलोमीटर अंतरावर असणारे पाटण हे शहर जुन्याकाळी "अन्हीलवाड" या नांवाने राजधानी म्हणून प्रसिद्ध होते. सोलंकी वंशाची ही राजधानी होती. इसवी सन १०६३ मध्ये राणा भीमदेव (प्रथम ) यांच्या स्मृतीप्रित्यर्थ त्यांची पत्नी राणी उदयमती हिने ही वाव बांधली.

रानी कि वाव चे समोरून टिपलेले दृश्य 

                पाटण गावाजवळून पुरातन अशा सरस्वती नदीचा प्रवाह जातो. ही नदी आता आटलेली असली तरी बाराव्या शतकात या नदीला मोठा पूर आला. या पुरामुळे आलेल्या गाळात विहीर पूर्णपणे भरून गेली. त्या नंतर लोक विहिरीचे पाणी वापरत असत पण या विहिरीच्या बाजूच्या बांधकामाचा सर्वाना विसर पडला. विहिरीभोवती शेती केली जाऊ लागली. १९८०च्या सुमारास काही कारणाने शेतकऱ्यांनी खोदकाम केले असता त्यांना विहिरीचे अवशेष दिसू लागल्यावर भारतीय पुरातत्व खात्याने उत्खनन करून ही वाव प्रकाशझोतात आणली.

              सर्वात आधी पाटण हे पटोला साड्यांसाठी प्रसिद्ध असणारे गाव आता 'रानी कि वाव' (राणीची विहीर) साठी पण प्रसिद्ध आहे.

वास्तू विशेष

            ६४ मीटर लांब आणि २० मीटर रुंद असणारी हि वाव साधारण २७ मीटर खोल आहे. सात मजले असणाऱ्या या विहिरीत प्रत्येक मजल्यावर रेखीव शिल्पकाम केले आहे, आजूबाजूच्या भिंतीवरसुद्धा अतिशय सुरेख शिल्पे बनवलेली आहेत. जी पाहताच क्षणी पर्यटकांचे लक्ष वेधून घेतात.  विहिरीत प्रवेश केल्यावर उजव्या बाजूस वामन अवताराचे एक शिल्प दिसते ते अतिशय दुर्मिळ असून ते महाराष्ट्रात पाहावयास मिळत नाही.

मागील बाजूने टिपलेले दृश्य

वामन अवतार

              विहिरीत असलेल्या बहुतांश  कलाकृतीत जास्त मूर्ती ह्या भगवान विष्णूशी संबंधित आहेत.  भगवान विष्णूच्या दशावतार रुपामध्येच ह्या विहिरींची निर्मिती झाली ज्यामध्ये कल्की, नरसिंह, वामन, वाराही आणि दुसरे अवतार सुद्धा उपलब्ध आहेत. ह्या व्यतिरिक्त विहिरीत नागकन्या आणि योगिनी सारख्या अप्सरांच्या कलाकृतीही पहायला मिळतात. विहिरीतील कलाकृती अद्भुत व आकर्षक स्वरूपात बनवल्या गेल्या आहेत.

     

विहिरीच्या दोन्ही बाजूस असलेली कलाकुसर

 

अप्सरेच्या  कलाकृती 

         २००४ सालापर्यंत विहिरीच्या तळापर्यंत जाण्याची परवानगी होती परंतु २००४ झाली आलेल्या भूकंपानंतर सुरक्षेच्या कारणाने चौथ्या स्तरापेक्षा खाली जाता येत नाही. चौथ्या स्तरावरून विहिरीच्या समोरील भिंतीकडे पहिले असता एक शेषशायी विष्णूची अतिशय सुरेख मूर्ती दिसते.प्रेक्षक आणि विष्णू मूर्ती यांच्या मध्ये एका मजल्याचे बांधकाम येत असल्याने छोट्याश्या फटीतून ही मूर्ती बघावी लागते.

शेषशाही विष्णूची मूर्ती दिसते ती हि जागा 

           गुजरात मधील वाव या फक्त पाणी भरण्याच्या जागा नव्हत्या तर सामाजिक अभिसरणाचे केंद्र होत्या. पाणी भरायला येणारे लोक विसावण्यासाठी बसतील तेव्हा त्यांना या मूर्ती दिसून उत्तम विचार आणि इतिहास याची माहिती मिळेल असा विचार या बांधकामात होता.विहिरीच्या आतील बाजूस दशावतार, चामुंडा, कल्की, महिषासुरमर्दिनी, हनुमान, शिव पार्वती , मातृका, सूर सुंदरी अशा अनेक कोरीव मूर्ती रानी कि वाव येथे पाहायला मिळतात.

 

विष्णूची विविध रूपे 

               विहिरीवर असलेले प्रत्येक मजले हे विस्तृत खांबांवर उभे आहेत. विहिरीत उपलब्ध असलेल्या प्रत्येक मजल्यावर ४ खांब असून खांबांवरही आकर्षक कलाकृती निदर्शनास येतात. विहिरीतील प्रत्येक खांबांवर महाभारतातील पवित्र मानलं जाणाऱ्या किचकाच्या मूर्ती दृष्टीस पडतात. किचक महाभारतातील मत्स्यराजाचा शक्तिशाली सेनापती होता ज्याचा मृत्यू भीमाच्या हातून झाला होता.

विस्तृत खांब 

खांबावरील कीचकाची मूर्ती 

भिंतीवरील सुबक नक्षीकाम

               गुजरातमधील विहिरीचा संदर्भ हा अध्यात्माशी जोडला जातो. ह्याविहिरीची मुख्य देवता हि जलदेवता आहे असं म्हंटल जातं. साधारण पन्नास वर्षांपूर्वी ह्या विहिरीच्या आजूबाजूच्या परिसरात आयुर्वेदिक औषधी वनस्पती होत्या ज्यामुळे ह्याविहिरीतील पाणी हे रोगप्रतिकारक असे ज्यामुळे गावातील लोकांचा आजारापासून बचाव होत असे. विहिरीतील असणारे हे मजले उन्हाळ्यात लोकांचे रक्षण करत.

  रानी कि वाव मधील प्रशस्त मजले

                 ह्या ऐतिहासिक वास्तुस यूनस्को ने २२ जून २०१४ ला जागतिक ऐतिहासिक वास्तूमध्ये सामील करून घेतलं व भारतात उपलब्ध असलेल्या सर्व विहिरींची राणी म्हणून ह्याचा सन्मान केला व सध्या चलनात असलेल्या १०० रु च्या नोटेमागे "रानी की वाव"च छायाचित्र देऊन ह्यास देशभरात प्रसिध्द केलं.

रानी कि वाव चे १०० रुपयाच्या चलनावरील छायाचित्र

                 रानी कि वाव मनसोक्त पाहिली. कधीतरी असं वाटलं बरेच वर्षांपूर्वी आलो असतो तर थेट तळमजल्यापर्यंत प्रवेश मिळाला असता पण असो इथपर्यंत मिळाला हेही नसे थोडके. मन तर भरत नव्हतं फोटो काढून आणि एव्हाना ७ वाजले होते त्यामुळे तिथल्या सुरक्षारक्षकाने  मला हात धरून त्याच्यासोबतच बाहेर आणलं. त्यामुळे ७ वाजता मी पुन्हा हॉटेलच्या दिशेने रवाना झालो व दुसऱ्या दिवशीच्या तयारीला लागलो.

गुजरात दौऱ्यातील एकमेव फोटो 

                सरतेशेवटी एवढंच सांगेन उभ्या आयुष्यात ह्या ऐतिहासिक वास्तूस एकदातरी नक्की भेट द्या. बाकी पुन्हा लवकरच भेटूत गुजरातच्या दुसऱ्यादिवशीच्या भागात तोपर्यंत Good Bye....

Google location Of "RANI KI VAV"

गुजरात दौरा भाग - २ मोढेरा सुर्यमंदिर (Modhera Suntemple)

            मागील  भागात आपण अदालजच्या विहिरीबद्दल माहिती घेऊन पुढच्या प्रवासाला सुरुवात केली.ठरवलेल्या प्लॅनप्रमाणे अदालजची विहीर झाल्यावर थेट "राणी की वाव" करायचा प्लॅन होता पण अदालजमधून बाहेर पडल्यावर कळलं की अदालजवरून मेहेसाना आणि मेहेसाना वरून मोढेराला जाण्यासाठी बसची संख्या जास्त आहे म्हणून ऐनवेळी प्लॅन बदलून आधी मोढेराच्या सूर्यमंदिराला भेट द्यायचा निर्णय घेतला व १० ची बस पकडून थेट मोढेरा गाठलं. मोढेराचं सूर्यमंदिर हे बस स्टॉप पासून फक्त ८०० मीटर अंतरावर आहे. बरोबर १२ वाजता मोढेराला उतरून भर उन्हात सुर्यमंदिरात प्रवेश केला. सूर्यमंदिर व सुर्यकुंड बघून खरंच डोळ्यांचं पारणं फिटलं. इतकं भव्य मंदिर व सभोवतालचा असलेला परिसर पाहून डोळे थक्क झाले. दुपारची वेळ असल्याने गर्दीही कमी होती ते पाहून एक गोष्ट लक्षात आली की घेतलेला निर्णय हा अगदी योग्य होता.

सूर्यमंदिराचे समोरून टिपलेले दृश्य  

            मंदिराचा इतिहास पाहता कोणार्कच्या सुर्यमंदिरानंतर सर्वाधिक प्रसिद्ध असलेलं कोणतं मंदिर असेल ते "मोढेराचे सुर्यमंदिर".  ह्या मंदिराचं वैशिष्ट्य म्हणजे ह्या मंदिराच्या बांधणीच्या वेळी कुठेही चुन्याचा उपयोग केला गेलेला नाही. हे मंदिर राजा सोलंकीने सन १०२६ मध्ये २ भागात बनवलं आहे त्याचा पहिला भाग गर्भगृह व दुसरा सभामंडप असा आहे मंदिराच्या सभामंडपात एकूण ५२ स्तंभ आहेत ज्यावर विविध देवी देवतांचे शिल्प आहेत त्याशिवाय रामायण महाभारतच्या प्रसंगांना दाखविण्यात आले आहेत

गर्भगृह व  सभामंडप 

सभामंडपातील खांब 

खांबांवर असलेले बारीक नक्षीकाम 

            मंदिर अश्या पद्धतीत बनवले आहे की जेणेकरून सकाळी होणाऱ्या सूर्योदयाच्या वेळी पहिलं सूर्यकिरण हे गर्भगृहावर पडलं पाहिजे. सभामंडपाच्या समोर असलेलं कुंड हे "सुर्यकुंड किंवा रामकुंड" म्हणून प्रसिद्ध आहे सोलंकी राजा सूर्यवंशी होते ते सूर्याला कुलदैवत म्हणून पूजत असे म्हणून त्यांनी आपल्या आद्यदेवताच्या पूजेसाठी म्हणून ह्या मंदिराची स्थापना केली. अल्लाउद्दीन खिलजी ने केलेल्या परकीय आक्रमणात ह्या मंदिराचे प्रचंड नुकसान झाले त्याने ह्या मंदिरातील काही मूर्त्यांची तोडफोड केली म्हणून आजमितीस ह्या मंदिरात पूजा करणे निषिद्ध आहे.

गर्भगृह व सभामंडप 

             मोढेराच्या ह्या मंदिराचा उल्लेख पुराण काळात सुद्धा झालेला आहे जसं की स्कंद पुराण व ब्रह्मपुराणात हा  परिसर "धर्मरण्य" म्हणून ओळखला जात असे. पुराणानुसार असंही म्हंटलं जातं प्रभु श्रीरामाने रावणाचा वध केल्यानंतर आपल्या गुरू श्री वशिष्ठना एक असं ठिकाण सुचविण्यास सांगितले जिथे ते आत्मशुद्धी करू शकतील व ब्रम्हहत्येच्या पापातून मुक्ती मिळवू शकतील तेव्हा विशिष्ट ऋषिंनी त्यांना ह्याच ठिकाणी जाण्याचा सल्ला दिला.
            सूर्य मंदिर संकुलात तीन विभाग आहेत. प्रवेश करताच दिसते ते "रामकुंड", हे पाण्याचे मानव निर्मित तळे, त्यानंतर "सभामंडप "आणि शेवटी "गूढमंडप अथवा गर्भगृह.

गर्भगृह सभामंडप  व सभामंडपासमोरील सूर्यकुंड 

 तिन्ही संकुलांची विस्तृत माहिती खालीलप्रमाणे

१ ) रामकुंड उर्फ सूर्यकुंड 

       प्रवेश करताच दिसणारे रामकुंड हे उत्तर दक्षिण १७६ फुट लांब आहे तर पूर्व पश्चिम लांबी १२० फुट आहे. रामकुंडाची रचना ' वाव ' किंवा पायऱ्यानी बनलेल्या विहीरीप्रमाणे असल्यामुळे वैशिष्ट्यपूर्ण भासते. या पायऱ्यावर विविध देवतांची १०८ छोटी मंदिरे आहेत. आजमितीला त्यातली खूप कमी शिल्लक आहेत

सूर्यकुंड 

   कुंडानजीक असलेली विविध देवतांची छोटी मंदिरे

२) सभामंडप
            सभामंडपात प्रवेश करताना आधी "किर्ती तोरण" लागते. काळाच्या ओघात तोरण नष्ट झाले असले तरी त्याचे दोन खांब अजूनही वैभवाची साक्ष देतात. सभामंडपाला चारही बाजूनी प्रवेशद्वारे आहेत. सभागृहाच्या छताला आधार देणारे खांब दोन प्रकारचे आहेत. बाहेरील बाजूस असणारे छोटे खांब आणि जमिनीपासून छतापर्यंत असणारे मोठे खांब.

किर्ती  तोरण  

सभामंडप 

चहूबाजूस असणारे प्रवेशद्वार 

सभामंडपाच्या आतील खांब व तोरण 

सभामंडपातील बारीक कलाकुसर 

३) गूढ मंडप

             गूढ मंडपाच्या बाहेरील भिंती सूर्याच्या १२ प्रतिमांनी तसेच विश्वकर्मा, अग्नी, गणेश, सरस्वती, अष्ट दिक्पाल यांच्या मूर्तींनी सजवलेल्या आहेत. गूढ मंडपास तीन बाजूनी प्रत्येकी एक खिडकी आहे. विशिष्ट दिवशी या खिडक्यातून सूर्यकिरण प्रवेश करत आणि मध्यभागी असणाऱ्या सूर्य मूर्तीवर पडत. गूढमंडपातील काही मूर्तीवर इराणी पद्धतीचा संस्कार दिसतो. गूढ मंडपात काही मिथुन शिल्पेही आढळतात.

गूढ मंडप

गुढमंडपाचे प्रवेशद्वार 

प्रवेशद्वारावरील देवतांची  दृश्ये 

 

मंदिराच्या चहूबाजूस असलेली कलाकुसर               

               सूर्यमंदिरात प्रवेश केल्यावर बाहेर निघायचा विचारसुद्धा मनात येत नाही तुम्हीच पाहिलं असेल कि वरील ब्लॉगमध्ये माहिती मोजकी असली तरी फोटो काही संपत नाही कारण मंदिरच तेवढं देखणं आहे खरंतर  अजून बरेच फोटो आहेत पण सगळे प्रदर्शित करणं शक्य नाही तरी जितके जमतील तितके प्रदर्शित केले आहेत बाकी Social Media वर पाहायला मिळतीलच.
                सूर्यमंदिराचा  संपूर्ण परिसर न्याहाळून आता पुढच्या प्रवासाला निघायचा विचार केला. एव्हाना २ वाजले होते म्हणजे सुर्यमंदिर बघायला पण मी बरोबर २ तास घेतले. २ वाजता मी पुन्हा बस स्टँडच्या दिशेने निघालो. बस स्टँडवर पोहोचतो न पोहोचतो तोच समोर पाटणला जाणारी बस लागलेली होती.  त्यात बसलो आणि पाटणच्या दिशेने रवाना झालो.
पुन्हा भेटूत गुजरातच्या पुढच्या भागात ज्या ठिकाणची सगळेजण आतुरतेने वाट पाहत आहेत ते म्हणजे
"राणी कि वाव".
Google Location Of Modhera Sun Temple :-